اسباب نزول
| | |
|
شیعی:
سنی: | |
|
| |
|
| |
اَسْبابِ نُزول یا شَأن نزول، اشخاص یا حوادث و موقعیت‌هایی که درباره آنها آیه یا آیاتی از قرآن نازل شده است. اسباب نزول نقش مهمی در تفسیر آیات قرآن دارند و در کتاب‌های علوم قرآن و تفاسیر به آنها توجه می‌شود. عالمان مسلمان، کتاب‌های مستقلی درباره اسباب نزول نوشته‌اند. همه آیات قرآن شأن نزول ندارند. برخی از قرآن‌شناسان مجموع اسباب نزول را حدود ۴۶۰ مورد دانسته‌اند.
مفسران شیعی و برخی از مفسران اهل سنت در بحث از اسباب نزول به ثبت مجموعه‌هایی از شأن نزول آیات در فضایل امام علی(ع) و اهل بیت(ع) توجه ویژه داشته‌اند.
مفهوم
اسباب، جمع سبب و به معنای هر چیزی است که برای رسیدن به هدف می‌توان از آن کمک گرفت. منظور از اسباب نزول، پرسش‌ها، رفتارهای نیک و بد و همچنین حوادثی است که در زمان رسالت پیامبر(ص) اتفاق افتاد و در پی آنها برخی از آیات یا سوره‌های قرآن نازل شده است. گفته شده است اصطلاح اسباب نزول در نخستین آثار امامیه به صورت اسباب التنزیل به کار رفته و بعدها به صورت اسباب نزول القرآن یا اسباب النزول مصطلح شده و عنوان رشته‌ای از علوم قرآنی قرار گرفته است.
تفاوت شأن نزول و اسباب نزول
بر اساس دیدگاه برخی از مفسران، اسباب نزول با شأن نزول متفاوت است. آنان شأن نزول را شامل همه حوادث و اشخاصی می‌دانند که قبل از نزول قرآن یا همزمان با نزول آن، آیه یا آیاتی از قرآن درباره آنها نازل شده و هچنین اشخاص یا حوادثی که پس از نزول قرآن، آیه یا آیاتی از قرآن بر آنها تطبیق شده است. اما سبب نزول را تنها پیش‌آمدهایی می‌دانند که در پی آن، آیه یا آیاتی نازل شده است. البته در برخی از کتاب‌های تفسیری به‌جای سبب نزول تعبیر شأن نزول به کار می‌رود. برخی احتمال داده‌اند که دلیل هم‌معنا دانستن آن دو، برخی از تفاسیر فارسی مانند کشف الاسرار میبدی و روض الجنان و نیز کاربرد «فنزلت...» در بسیاری از روایات اسباب نزول است.
آیات دارای اسباب نزول و آیات فاقد آن
برخی از آیات و سوره‌های قرآن سبب نزول خاص دارند. این آیات و سوره‌ها پس از حادثه‌ای مهم یا پرسش‌های صحابه از پیامبر و یا اوضاع و شرایط مسلمانان نازل می‌شده است. تعداد اسباب نزول را حدود ۴۶۰ حادثه دانسته‌اند. اما بسیاری از آیات و سوره‌های قرآن شأن نزول ندارند و به هیچ حادثه و پرسشی که همزمان با نزول وحی روی داده باشند مربوط نیستند، البته نیاز انسان‌ها به رهنمودهای الهی انگیزه کلی برای نزول آنها بیان شده است. بیشتر آیات و سوره‌هایی که رویدادهای مربوط به امّت‌های گذشته در آنها مطرح شده همچنین آیات و سوره‌هایی که شامل بسیاری از اخبار غیبی و ترسیم دورنمای عالم برزخ، و بهشت و دوزخ، و حالات روز قیامت، و گزارش احوال بهشتیان و دوزخیان در آنها آمده، سبب نزول خاص ندارند.
فایده دانستن اسباب نزول
اصولیان برای روایات اسباب نزول اعتبار چندانی قائل نیستند و اعتبار آنها را مانند اعتبار روایات تاریخی می‌دانند. از این‌رو، از نظر آنان غالباً ذکر روایات اسباب نزول بدون فایده است. اما مفسران و محدثان، بیشتر روایات اسباب نزول را معتبر دانسته و برای آنها فوایدی را ذکر کرده‌اند. شناخت فلسفه نزول آیات، فهم درست قرآن، رفع ابهام و شناخت کسانی که آیات درباره آنها نازل شده، از فواید دانستن اسباب نزول بیان شده است. واحدی، شناخت اسباب نزول و مسایل مربوط به آن را برای تفسیر دقیق قرآن، ضروری می‌داند.
بسیاری از مفسران شیعی با دیدگاه اصولی با اسباب نزول برخورد کرده‌اند. از این رو ،در مواردی روایات رسیده از طرق اهل سنت بیش از چندین هزار روایت است؛ اما از طرق شیعه چند صد روایت بیشتر در دست نیست.
علم اسباب نزول
علم اسباب نزول، دانشی است که از اوضاع، شرایط، زمان و مکان نزول آیات و سوره‌های قرآنی و زمینه‌ها و داستان‌های مربوط به آن بحث می‌کند. مسائل این علم را مجموعه روایات شأن نزول و اسباب نزول تشکیل می‌دهند. فایده این علم را فهم آسان‌تر و درست‌تر آیات قرآنی دانسته‌اند.
کتاب‌شناسی
ابن ندیم نخستین مجموعه‌های تدوین یافته درباره اسباب نزول را از ابن عباس دانسته است. گفته شده ابن مدینی (۲۳۴ق)، نخستین دانشمندی است که درباره اسباب نزول کتاب نوشته اما برخی به دلیل نام نبردن واحدی از کتاب وی و همچنین ندیدن سیوطی کتاب او را، در اصل وجود وی تردید کرده‌اند. برخی از کتاب‌ها با موضوع اسباب نزول عبارت است از:
- القصص و الاسباب التی نزل من اجلها القرآن؛ ابومطرف اندلسی (۴۰۲ق)
- اسباب النزول؛ محمد بن سعد قرافی
- اسباب النزول القرآن یا اسباب نزول؛ علی بن احمد واحدی (۴۶۲ق)
- اسباب النزول ؛ قطب الدین راوندی (۵۷۳ق)
- بیان التنزیل؛ ابن شهر آشوب (۵۸۸ق)
- اسباب النزول؛ ابن جوزی (۵۹۷م)
- لباب النقول فی اسباب النزول؛ سیوطی (۹۱۱ق).
فضائل اهل بیت در کتاب‌های اسباب نزول
مفسران شیعی و برخی از مفسران اهل سنت در بحث از اسباب نزول به ثبت و ضبط مجموعه‌هایی از شأن نزول آیات در فضایل اهل بیت (ع) توجه ویژه داشته‌اند. برخی از این آثار عبارتند از:
- ما نزل فی اهل البیت(ع) من القرآن؛ ابن حجام محمد بن عباس عالم امامی قرن سوم هجری قمری
- ما نزل من القرآن فی امیرالمومنین (ع)؛ ابونعیم اصفهانی (۴۳۰ق)
- ما نزل من القرآن فی علی بن ابی طالب (ع)؛ ابوعبیدالله محمد بن عمران مرزبانی
- الآیات المنزلة فی اهل البیت؛ ابن فحام
- مختصر ما نزل من القرآن فی صاحب الزمان؛ احمد بن محمد جوهری
- منارالحق؛ احمد بن حسن بنعلی فلکی طوسی
- شواهد التنزیل فی قواعد التفضیل؛ حاکم حسکانی
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین، ج۲، ص۷۷۹-۷۸۰.
- ↑ ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۴-۱۵۵.
- ↑ نعمانی، تفسیر، ص۴، به نقل از معرفت و لسانی فشارکی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل مدخل اسباب النزول، ج۸، ص۱۲۶.
- ↑ ریپین، اسباب النزول، ۱۹۸۵م، ص۱۵-۱۴.
- ↑ فخررازی، اسرار التنزیل، ۱۳۰۱ق، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ زرقانی، مناهل العرفان، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۸-۱۰۹؛ ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت علیهم‌السلام، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۴-۱۵۵.
- ↑ ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۶.
- ↑
- ↑ حجتی، اسباب نزول، ۱۳۶۵ش، ص۲۰.
- ↑ حجتی، اسباب نزول، ۱۳۶۵ش، ص۲۰.
- ↑ حنفی، دراسة فی اسباب النزول، ص۱۳۶، به نقل از حاجی میرزایی، اسباب نزول، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ حجتی، اسباب نزول، ۱۳۶۵ش، ص۱۹.
- ↑ زرقانی، مناهل العرفان، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۹؛ حجتی، اسباب نزول، ۱۳۶۵ش، ص۱۰۹.
- ↑ زرقانی، مناهل العرفان، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۹؛ حجتی، اسباب نزول، ۱۳۶۵ش، ص۱۹-۲۰.
- ↑ زرکشی، البرهان، دارالفکر، ج۱، ص۲۲؛ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۳۰۲ق، ج۲۸، ص۱۱۹.
- ↑ زرکشی، البرهان، دارالفکر، ج۱، ص۲۲-۲۹.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۲۹-۳۰ به نقل از حاجی میرزایی، اسباب نزول، ص۱۹۲.
- ↑ زرقانی، مناهل العرفان، ۱۴۰۹ق، ص۱۱۰-۱۱۵.
- ↑ واحدی، اسباب النزول، ۱۹۹۱م، ص۸.
- ↑ بجنوردی، القواعد الفقهیه، ۱۳۸۹ق، ج۳، ص۱۸۱-۲۱۷.
- ↑ طباطبایی، قرآن در اسلام، ۱۳۹۴ق، ص۱۷۳.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۷۶.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۴۰، به نقل از معرفت و لسانی فشارکی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل مدخل اسباب النزول، ج۸، ص۱۲۸.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۱۵۳، به نقل از معرفت و لسانی فشارکی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل مدخل اسباب النزول، ج۸، ص۱۲۸؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۷۶.
- ↑ ریپین، اسباب النزول، ۱۹۸۵م، ص۳.
- ↑ معرفت و لسانی فشارکی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل مدخل اسباب النزول، ج۸، ص۱۲۷.
- ↑ معرفت و لسانی فشارکی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل مدخل اسباب النزول، ج۸، ص۱۲۷.
- ↑ البته بخشی از قصص و تاریخ زندگانی امت‌های گذشته احیاناً دارای سبب خاصی از لحاظ نزول است، از قبیل تاریخ زندگانی «ذو القرنین» که بخاطر سؤال مردم در قرآن کریم بازگو شده است.
- ↑ در قاعده عدم تداخل اسباب، عموم لفظ را معتبر می‌دانستند نه خصوص سبب را.
منابع
- بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، نجف، ۱۳۸۹ق-۱۹۶۹م.
- حجتی، سید محمدباقر، اسباب نزول، تهران: وزارت ارشاد اسلامی اداره کل، انتشارات و تبلیغات، زمستان ۱۳۶۵ش.
- دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۰۹ق.
- زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار الفکر.
- طباطبایی، سید محمدحسین، قرآن در اسلام، تهران ۱۳۹۴-۱۳۵۳ش.
- فخررازی، محمد بن عمر، اسرار التنزیل، تهران، ۱۳۰۱ق.
- فخررازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، قاهره، ۱۳۰۲ق.
- ناصحیان، علی‌اصغر، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت علیهم‌السلام، مشهد، دانشگاه علوم رضوی، ۱۳۸۹ش.
- واحدی، علی بن احمد، اسباب النزول، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۹۱م.
- GAL: GAL,S,Rippin, A., The E xegetical Genre Asbab al Nuzul, Bulletin of the School Of Oriental A frican A Studies, 1985, vol.XLVIII
پیوند به بیرون
منبع مقاله؛ همراه با ویرایش، تلخیص و اضافات.